Serie Degrowth – Waarom krijgt het kapitalisme overal de schuld van?
Groei, groei, groei. Dat is min of meer het idee achter het kapitalisme. Steeds meer mensen hebben daar kritiek op: kapitalisme zou slecht zijn voor de mens én de aarde. Is een andere wereld voorstelbaar?
Kapitalisme is een beladen begrip: we vinden er allemaal wel iets van. Wie enigszins kritisch is, krijgt vaak ontzet te horen: “Wat is dan het alternatief, communisme?” Wat ook niet helpt is dat er geen eenduidige definitie van kapitalisme is, maar wel veel misvattingen. Zo is kapitalisme niet hetzelfde als de vrije markt of marktwerking. Handelen doen mensen ook al duizenden jaren, maar het kapitalisme bestaat volgens historici pas grofweg zo’n zeshonderd jaar. Wat ís kapitalisme dan precies, en waarom zijn zoveel mensen er kritisch op?
Groei, groei, groei
Het begin van kapitalisme valt samen met de Europese kolonisatie van de 15e tot en met de 17e eeuw. ‘In het mondiale Zuiden werden natuur en mensen op een schaal toegeëigend die veel groter was dan die in Europa’, beschrijft economisch antropoloog Jason Hickel in zijn boek Minder is meer, hoe degrowth de wereld zal redden (2021). In zijn boek betoogt Hickel dat het kapitalisme niet in staat is de klimaatverandering en ecologische ineenstorting op te lossen en pleit hij voor een economie die rechtvaardiger, zorgzamer en ook nog eens leuker is.
Kolonisatie verschafte West-Europese landen het kapitaal, de grondstoffen en de arbeidskracht die belangrijk waren voor de Industriële revolutie, de overgang vanaf 1750 van kleinschalige, ambachtelijke productie naar op grote schaal, machinaal geproduceerde goederen. Geweld en uitbuiting zijn, volgens Hickel, dan ook het fundament onder het kapitalisme, dat in beginsel altijd heeft genomen zonder iets terug te geven.
Het belangrijkste kenmerk van het kapitalisme is dat het compleet afhankelijk is van groei. Hickel: ‘Als de economie niet groeit, volgt onvermijdelijk een recessie: de schuldenlast groeit, mensen verliezen hun banen en huizen, en levens worden verwoest.’ Aandeelhouders spelen hier een belangrijke rol in. Zij zijn niet zozeer geïnteresseerd in de winst van een bedrijf, het bedrag wat onder de streep over blijft. Maar in het winstpercentage, hoeveel die winst groeit dus. Bedrijven met goede groeicijfers worden door aandeelhouders als financieel gezond beschouwd.
Horigen werden consumenten Het kapitalisme is de opvolger van het feodale stelsel uit de Middeleeuwen. Horigen kregen land in bruikleen om voedsel te verbouwen, maar daar stonden verplichtingen tegenover zoals het betalen van belasting en militaire bijstand. Vandaar dat het feodale stelsel ook wel het ‘leenstelsel’ werd genoemd. Het einde van het feodale stelsel ging gepaard met opstand en revolutie: de boeren kwamen tegenover de adel en de kerk, oftewel de grondeigenaren, te staan.
De 1 procent
Die eenzijdige focus op groei heeft desastreuze gevolgen, stelt een groeiende groep critici waaronder wetenschappers, journalisten en politici. Zij wijzen op de klimaat- en biodiversiteitscrisis. Het kapitalisme vereist onbegrensde groei, die de natuur helemaal niet kan dragen, waarschuwt de Canadese journalist Naomi Klein in haar klassieker No time, verander nu, voor het klimaat alles verandert (2014).
Niet iedereen die in een kapitalistisch systeem leeft, legt evenveel druk op het klimaat of heeft evenveel te vrezen van klimaatverandering. De rijkste 1 procent neemt in 2030 naar verwachting 16 procent van de totale wereldwijde uitstoot van CO2 voor zijn rekening, blijkt uit onderzoek (2021) in opdracht van Oxfam Novib. Door hun gigantische uitstoot brengt de kleine groep ultrarijken de klimaatdoelen in gevaar, stelt de ontwikkelingsorganisatie. Die effecten van klimaatverandering drukken weer onevenredig zwaar op de arme landen, die daar nauwelijks iets aan hebben bijgedragen.
Klein en Hickel leggen in hun boeken uit dat het begin van het kapitalisme ook samenvalt met de filosofische stroming die het ‘extractivisme’, wordt genoemd. Extractivisme, onder meer aangehangen door de Engelse filosoof Francis Bacon (1561-1626), is het idee dat de aarde en natuur volstrekt levenloze dingen zijn die naar hartenlust kunnen worden geëxploiteerd en uitgebuit. Kolonisten keken zo niet alleen naar de natuur en de aarde maar ook naar mensen. ‘De slavenhandel kwam in feite neer op het op grote schaal stelen van arbeid uit inheemse en Afrikaanse gemeenschappen, waarvan in de opbrengst in de zakken van Europese industriëlen verdween’, beschrijft Hickel.
KINDERARBEID EN MILIEUVERONTREINIGING
Extractivisme of extractie-economie staat tegenwoordig voor het onttrekken van grondstoffen uit arme landen om ze te exporteren naar het rijke Westen. Denk aan de kobaltwinning in Congo voor onze elektrische auto’s en zonnepanelen. De winning ervan gaat vaak gepaard met erbarmelijke omstandigheden, kinderarbeid en zware milieuverontreiniging. Of het kappen van het Braziliaanse regenwoud voor de verbouw van soja en mais, voor veevoer voor de westerse vlees- en zuivelindustrie. Ook het uitbuiten van mensen valt onder de extractie-economie. Denk aan sweatshops in India en Bangladesh, waar veelal vrouwen en meisjes voor heel weinig geld onze fast fashion in elkaar zetten.
Slachtoffers van het kapitalisme vind je echter ook dichter bij huis. Een grote groep werkende Nederlanders verdient te weinig om rond te komen, zo blijkt uit cijfers van het CBS. Van de werkenden in de leeftijd van 15 tot 75 jaar maakte in 2021 1,8 procent deel uit van een huishouden dat onder de armoedegrens leeft. Dat komt neer op 142 duizend werkende armen.
Waarom zitten we dan nog met het kapitalisme opgescheept? De analyse van Hickel laat zien dat de machthebbers baat hebben bij kapitalisme en het daarom proberen het in stand te houden. Maar er is meer aan de hand: ook mensen met minder macht houden vast aan het kapitalisme. Dat komt onder meer door het mensbeeld dat de afgelopen eeuwen is ontstaan van de ‘homo economicus’, naar het idee Engelse filosoof John Stuart Mill (1806-1873). Hij stelde de mens voor als een economisch wezen, dat alleen maar uit is op het optimaliseren van zijn eigen belang. Als je zo naar de mens kijkt, is het ook lastig je een ander systeem dan het kapitalisme voor te stellen.
Toch is een wereld zonder kapitalisme voorstelbaar. Eeuwenlang kon de mensheid zonder. Het besef dat exploitatie en uitbuiting de fundamenten zijn van het kapitalisme, onderschrijft bovendien het belang van een zoektocht naar alternatieven, beginnen steeds meer mensen te zeggen, ook buiten een kleine groep wetenschappers en activisten. Of, zoals de punkband Hang Youth verwoordt: Je haat geen maandag, je haat kapitalisme.
Dit artikel was het eerste uit een drieluik over onze economie en de klimaatcrisis. Binnenkort deel 2 over de groeiende degrowth-beweging, die pleit voor minder economische groei om de aarde te ontzien. Deel 3 duikt in het alternatieven. De delen zijn afzonderlijk van elkaar te lezen.
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Wat als we dierenrechten in de Grondwet opnemen? →
Trekt de natuur bij droogte aan het kortste eind? →
Serie Degrowth – Is er een rechtvaardig alternatief voor kapitalisme? →