Kun je geschonden vertrouwen ooit nog terugwinnen?
‘Ik zal keihard werken om het vertrouwen in mij te herstellen,’ zei premier Rutte na het Pieter Omtzigt-debat. Dat klinkt alsof vertrouwen maakbaar is, maar journalist Irene van den Berg betwijfelt dat. ‘Of het nou om een politicus gaat of een geliefde, als iemand heeft gelogen, kan hij hoog en laag springen, maar ik ben het niet zomaar vergeten.’
De term vertrouwen viel de afgelopen tijd vaak in de politiek, wat mij betreft tot vermoeiens toe. Aanjager was het debat waarin demissionair premier Mark Rutte zich moest verdedigen voor de zoveelste ‘verkeerde herinnering’. Dit keer aan een gesprek over CDA-kamerlid Pieter Omtzigt. De Tweede Kamer leek het hoog op te nemen. De voltallige oppositie eiste zijn vertrek en ook coalitiepartners waren kritisch. ‘Waar vertrouwen geschonden is, zal ik keihard werken dat te herstellen,’ reageerde Rutte. Het klonk alsof vertrouwen maakbaar is, iets dat je naar eigen inzicht kunt opbouwen en afbreken. Maar werkt dat wel zo? Als iemand gelogen heeft, kan hij hoog en laag springen, maar dan ben ik dat niet zomaar vergeten. Zo herinner ik me een vriendje uit mijn studententijd dat voor zijn moeder verzweeg dat we weer bij elkaar waren. Ik stond naast hem terwijl hij aan de telefoon een verhaal verzon waar hij die middag was geweest. Het gemak waarmee hij dat deed, voelde slecht. Meer dan twintig jaar later weet ik het nog.
Waarom is vertrouwen eigenlijk zo belangrijk? ‘De coronacrisis lijkt het vertrouwen binnen de samenleving te hebben aangetast,’ stellen onderzoekers van het Verwey-Jonker Instituut, dat onderzoek doet naar actuele maatschappelijke vraagstukken. Door ‘alle onvrede en begrijpelijk chagrijn over de maatregelen’ hebben we minder fiducie in de machthebbers gekregen. Is dat erg?
Basis
Vertrouwen is de basis van iedere relatie, stelt de Amerikaanse gedragspsycholoog Julian Rotter. Tussen mensen onderling, maar ook ten opzichte van de overheid, bedrijven en de wetenschap. De hele dag door geven we anderen ons vertrouwen, ook mensen die we niet kennen: de buschauffeur bij wie we instappen en de medewerker van de bank waar we ons geld stallen. Vaak staan we er niet eens bij stil. En gelukkig gaat het meestal goed.
Volgens Rotter nemen we iedere keer dat we iemand vertrouwen opnieuw een risico. De eerste keer dat ik mijn dochtertje bij een oppas achterliet vond ik dat behoorlijk spannend. Ik twijfelde aan de tiener die mijn baby onder haar hoede ging nemen: zou ze het slaapzakje wel goed aan krijgen en wist ze wat ze moest doen als mijn dochtertje zou gaan huilen? Maar ook aan mezelf: was ik geen slechte moeder om mijn baby bij een ‘vreemde’ achter te laten?
Als ons vertrouwen wordt beschaamd, nemen we onszelf vaak kwalijk dat we een verkeerde inschatting hebben gemaakt. We hebben het gevoel dat bedrogen worden ook iets over onszelf zegt: waarom had ik het niet door?
Jannet Jonk (50), regiodirecteur in de geestelijke gezondheidszorg, herkent dat. Toen ze werd bedrogen door haar vriend, was ze niet alleen boos op hem, maar ook op zichzelf. ‘Waarom had ik niet eerder door dat het niet goed zat tussen ons? Ik was achterdochtig en controleerde hem, terwijl ik zo helemaal niet ben. Dat had een rood sein moeten zijn; ik had meer op mijn gevoel moeten vertrouwen,’ verwijt ze zichzelf.
Toch was het niet gek dat ze zich zo gedroeg. Het was namelijk niet de eerste keer dat Jonk werd bedrogen. Ze vertelt dat haar vader, toen ze 14 was, van de ene op de andere dag het gezin verliet om in te trekken bij een ‘nieuwe’ vrouw met kinderen. ‘We werden ingewisseld voor een ander gezin. Dat was heel pijnlijk en heeft mijn vertrouwen in mannen sterk aangetast.’ Vele jaren later herhaalde de geschiedenis zich en deed de vader van haar kinderen hetzelfde. ‘Ik ben tot drie keer toe verlaten door vreemdgaan: door mijn vader, door de vader van mijn kinderen en door mijn vriend. Toch weiger ik te geloven dat er geen betrouwbare relaties kunnen zijn,’ zegt Jonk.
Ze ging in therapie en begon na te denken over haar smaak voor mannen. ‘Ik heb de neiging op mannen te vallen die op mijn vader lijken omdat dat vertrouwd voelt,’ vertelt ze. Voor haar was dat een belangrijk inzicht, omdat ze door een andere partnerkeuze het tij kan keren. Sinds een paar maanden heeft ze weer een nieuwe vriend.
‘Een belangrijk verschil met mijn vorige relaties is dat hij zich goed kan inleven, waardoor ik open kan zijn over mijn verleden.’ Dat betekent niet dat haar onzekerheid helemaal weg is. ‘Ik wil hem vertrouwen, maar tegelijkertijd vind ik het ook heel spannend.’
Herstellen
Vertrouwen herstellen is lastig, beaamt relatietherapeut Michel van ’t Zand. Maar zeker niet onmogelijk. Ik spreek hem op een zonnige zomerse dag op zijn zeilschip in de haven van Scheveningen, waar hij stellen ontvangt voor intensieve relatietherapie. Soms voor een heel weekend lang. Vertrouwen herstellen doe je volgens de relatietherapeut door open te zijn. ‘Bij overspel moet je daarom niet zeggen: het stelde niets voor. Maar juist: het was heel fijn. Ik denk er vaak aan. Het zit in mijn hoofd. Dan wordt je partner misschien wel pislink, maar hij of zij weet wel hoe het in elkaar zit. Dan kun je verder.’
Open is niet hetzelfde als eerlijk zijn, stelt Van ’t Zand. ‘Open en eerlijk zijn worden vaak in één adem genoemd. Als je je partner vertelt dat je verliefd bent geworden op een ander, is dat heel open. Maar het kan voor de ander heel oneerlijk voelen. De liefde is nu eenmaal niet altijd rechtvaardig.’
Openheid is dan ook niet altijd gemakkelijk. Sommige stellen laten dan ook liever het wantrouwen bestaan. Er zijn genoeg partners die denken: de ander is niet helemaal te vertrouwen, maar bij elkaar blijven is een betere optie dan scheiden en in mijn eentje verder gaan. De angst om verlaten te worden is dan groter dan de behoefte aan vertrouwen.’
‘Zijn we van mensen afhankelijk, dan kijken we door een positieve bril en zijn we vergevingsgezinder. We hebben ze nodig,’ schrijft hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk op Joop.nl, de opiniewebsite van tv-omroep BNNVara. Daar plukt Rutte volgens haar waarschijnlijk de vruchten van. Als winnaar van de verkiezingen kunnen andere partijen lastig om hem heen, waardoor ze toch weer met hem om tafel gaan. Zelfs als ze hem onbetrouwbaar vinden.
Wantrouwen
Wat betekent dat voor het vertrouwen van de burger in de politiek, vraag ik me af. Het gedraai van politici geeft mij in ieder geval geen goed gevoel. Maar volgens Ron van Wonderen, senior onderzoeker aan het Verwey-Jonker Instituut, liggen de problemen dieper dan een politicus met geheugenverlies. Het vertrouwen in de overheid staat volgens hem onder meer onder druk door een overheid die steeds verder van de burger af komt te staan. ‘Denk aan het sluiten van fysieke gemeenteloketten en politiebureaus en de toenemende digitalisering. Als er iets misgaat, zijn mensen niet meer boos op de wijkagent of baliemedewerker, want die zijn er niet meer. Maar op de anonieme overheid als geheel,’ zegt Van Wonderen. Wantrouwen in een samenleving is schadelijk, legt de onderzoeker uit. ‘Het gevolg is dat beslissingen van de overheid minder worden geaccepteerd, zoals bij de rellen die uitbraken toen de avondklok werd afgekondigd.’ Ook staan burgers meer open voor niet- democratische ideeën. ‘Ze zijn ontvankelijker voor een autoritaire aanpak naarmate hun bezorgdheid en boosheid toenemen,’ stelt Van Wonderen. Los van de politieke kleur van mensen. ‘Dit geldt zowel voor mensen die de klimaatcrisis ernstig nemen, als voor burgers met grote zorgen over vluchtelingen en immigratie.’
Volgens de onderzoeker zouden politici er verstandig aan doen de burger meer te betrekken bij de dilemma’s waarvoor ze staan. ‘Als politicus maak je een belangenafweging. Het is goed daar open over te zijn. Nu denken burgers nogal eens dat hun belang helemaal niet is meegenomen in de beslissing. Terwijl dat soms wel het geval is: alleen heeft een ander belang voorrang gekregen.’ Iemand is het dan misschien nog steeds niet eens met de uitkomst van de beslissing, maar ziet wel dat de overheid zorgvuldig heeft gehandeld.
Goed vergelijkbaar met de openheid die Michel van ’t Zand bepleit. Zowel in de relaties als in de politiek kunnen belangen uiteenlopen. Soms zelfs zo erg dat mensen beschadigd raken. ‘Het leven is niet altijd eerlijk,’ herhaalt de door de wol geverfde relatietherapeut. Maar door de ongemakkelijke waarheid onder het tapijt te vegen, maak je het vaak niet beter. Wie het vertrouwen van zijn omgeving wil behouden of herwinnen, moeten open durven te zijn.
Ik vraag aan Jannet Jonk of openheid ook wat haar betreft de heilige graal is. ‘Ja, maar dan in daden in plaats van woorden. De vader van mijn kinderen praat liever niet over wat er is gebeurd; hij is sowieso geen prater en hij voelt zich er nog steeds schuldig over. Maar als vader van onze kinderen gedraagt hij zich wel heel open: hij houdt me van alles op de hoogte, komt afspraken na en gedraagt zich als een betrouwbare vader. Daardoor kon onze band zich weer herstellen.’
Kun je geschonden vertrouwen ooit nog terugwinnen?
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Sint, mag het ietsje minder? →
Van boze naar betrokken burger →
Opvoeden in coronatijd, het is behelpen →
