‘Zolder beschikbaar voor Oekraïense’: wie controleert of dat goed gaat?
Tienduizenden Nederlanders stellen hun huis open voor gevluchte Oekraïners. Maar de overheid controleert niet of dat goed verloopt en veilig is, terwijl ze dat wel zou moeten. Daardoor hebben kwaadwillenden vrij spel. ‘De eerste meldingen over misbruik en mensenhandel zijn al binnen.
Moeder en dochter (16) komen morgen met de trein naar Groningen om 14.25 uur. Ze zoeken heel graag een gezin of een persoon die ze kan opnemen’, luidt een oproep in de Facebook-groep ‘Oekraïne vluchtelingen NL’. De oproep is voorzien van een foto waarop een knappe moeder en dochter in de camera kijken. Veel mensen bieden hulp aan, zoals een man die vertelt dat hij al negen jaar weduwnaar is en een vrachtwagenchauffeur die een plek in Gent aanbiedt – ruim 300 kilometer verderop.
De meeste reacties in de Facebookgroep komen duidelijk uit een goed hart. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne zijn Nederlanders massaal in actie gekomen. Ze doneerden al zo’n 140 miljoen euro aan Giro 555, zamelden spullen in en tienduizenden mensen boden vluchtelingen een plek in huis aan. Maar in oproepen als die in de Facebookgroep schuilt ook een risico: gevluchte Oekraïners zijn kwetsbaar voor misbruik en mensenhandel1.
“Mensenhandelaren slaan vaak toe op het moment dat grote groepen mensen op de vlucht slaan”, waarschuwt kinderrechtenorganisatie Unicef Nederland. De meeste mensen die uit Oekraïne de EU in vluchten zijn vrouwen en kinderen; zij lopen weer meer risico dan mannen. Bovendien hebben ze een lange reis achter de rug en zijn ze vaak getraumatiseerd. Is er wel controle bij de Nederlandse opvang van vluchtelingen door particulieren?
Hulp van particulieren
Op grond van de Europese ‘Tijdelijke beschermingsrichtlijn’, die werd ingeroepen vanwege ‘een massale toevlucht van ontheemden’, heeft de Nederlandse overheid de verantwoordelijkheid om Oekraïense vluchtelingen op te vangen. “Hoe lidstaten dat verder uitwerken, bepalen ze zelf”, verklaart Brian Oedayrajsingh Varma van Comensha, het Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel. De Nederlandse overheid verwacht op korte termijn 50.000 opvangplekken nodig te hebben voor gevluchte Oekraïners. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor die opvangplekken, alsmede voor voedsel, dagbesteding en zorg. Zij realiseerden tot dusver circa 30.000 opvangplekken, waarvan er nu ruim 20.000 worden bezet.
Om de klus te klaren, richtte de overheid zich ook tot burgerinitiatief Takecarebnb om, in samenwerking met het Leger des Heils, VluchtelingenWerk Nederland en het Rode Kruis, opvang voor vluchtelingen bij particulieren te regelen. Burgers die bij de opvang helpen, krijgen financiële ondersteuning van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Andere particuliere initiatieven worden niet door de overheid gesteund.
Op Rijksoverheid.nl verklaart het kabinet: ‘We gaan ervan uit dat de meeste initiatiefnemers de beste bedoelingen zullen hebben, maar het is niet uit te sluiten dat er ook initiatieven zijn die voortkomen uit minder goede intenties.’ En verderop: ‘Daarom wil het kabinet deze initiatieven niet stimuleren en acht het het zelfstandig ophalen van vluchtelingen uit Oekraïne vanuit andere landen onverantwoord.” Volgens staatssecretaris Eric van der Burg (VVD, Asiel en Migratie) worden de risico’s ‘beperkt’ door screening van de potentiële gastgezinnen.
Eerste meldingen misbruik al binnen
Totdat de oorlog in Oekraïne uitbrak, waren er al Nederlanders die hun huis openstelden voor vluchtelingen. Takecarebnb, waar de overheid zich tot richt, werd in 2015 al opgericht om vluchtelingen die wel een verblijfsstatus hebben maar nog geen woning, tijdelijk onder te brengen bij gastgezinnen. Het idee was: als vluchtelingen logeren bij Nederlanders, leren beide partijen elkaar kennen. “Vorig jaar kregen we 164 aanmeldingen”, vertelt Lilly Wiggers, woordvoerder van Takecarebnb.
Deze gastgezinnen werden uitgebreid gescreend en gemonitord: in een persoonlijk intakegesprek werd de persoonlijke situatie van de aanbieder in beeld gebracht. Vervolgens regelde Takecarebnb een ontmoeting. Bij een klik kwam de vluchteling eerst een weekend ‘proeflogeren’. En pas daarna ging de opvangperiode in. Een persoonlijke begeleider bleef de hele opvangperiode voor zowel het gastgezin als de vluchteling bereikbaar voor vragen. Maar bij de opvang van Oekraïners is die uitgebreide controle geen optie, vertelt Wiggers. Sinds Rusland Oekraïne binnenviel, meldden zich zo’n 30.000 potentiële gastgezinnen bij Takecarebnb.
Tot nu toe zijn er door die enorme toename nog geen Oekraïense vluchtelingen via Takecarebnb bij particulieren geplaatst. “Wij willen het zorgvuldig doen en dat kost tijd”, aldus Wiggers. Het Leger des Heils werft nu vrijwilligers die de vluchtelingen en gastgezinnen kunnen begeleiden na de bemiddeling door Takecarebnb. De bedoeling is dat zo’n vrijwilliger een paar dagen na plaatsing een kijkje komt nemen in het gastgezin. De vrijwilligers krijgen hiervoor een training. “Wat zo’n bezoek in gaat houden, kunnen we op dit moment nog niet zeggen. Dat moet in praktijk allemaal gaan blijken”, zegt Menno de Boer, woordvoerder van het Leger des Heils.
Bij het ESSM (Expertisecentrum Seksualiteit, Sekswerk en Mensenhandel), een onderdeel van Stichting Humanitas, zijn de eerste meldingen over misbruik en mensenhandel van vluchtelingen uit Oekraïne al binnen. Dat zegt zorgcoördinator mensenhandel bij ESSM Steffie van de Lande. Van de Lande noemt dat ‘opvallend’. “Vaak gaat er namelijk enige tijd overheen voordat mensen aan de bel trekken. Dit zullen dus ook zeker niet de laatste meldingen zijn”, voorspelt ze. Ze zegt uit privacyoverwegingen niets te kunnen vertellen over het aantal meldingen of de inhoud van de meldingen.
Weinig harde selectiecriteria
Tijdens de intakeprocedure van Takecarebnb, die teruggebracht werd tot een online invulformulier en een telefonische screening, valt zo’n 35 tot 40 procent van de aanbieders al af, vertelt woordvoerder Wiggers. “Soms realiseren mensen tijdens het een telefoongesprek dat de opvang meer inhoudt dan ze hadden verwacht. In andere gevallen is de plek ongeschikt of hebben we geen goed gevoel bij de aanbieder.” Wiggers herinnert zich een aanbieder die fijntjes opmerkte dat het wel handig was om iemand in huis te hebben die kon helpen bij het schoonmaken. Zo’n vraag om een wederdienst is een rode vlag voor het screeningsteam.
Er zijn echter slechts een paar harde criteria waarop de stichting selecteert. Zo moet de vluchteling een eigen plek krijgen die afsluitbaar is met een deur. En moet de aanbieder een ‘Verklaring Omtrent het Gedrag’ (VOG) overleggen, oftewel informatie bieden over zijn/haar/hun verleden met justitie. Is dat voldoende om alle rotte appels eruit te filteren? “Niet voor 100 procent”, geeft Wiggers toe. “We doen ons best de kwaliteit en het tempo zo hoog mogelijk te houden, gegeven de grote aantallen die we nu zien.” Aan de samenstelling van het gastgezin stelt Takecarebnb geen eisen: ook vrijgezelle mannen kunnen meedoen.
Sociale media
Wie direct mensen wil helpen, kan zijn toevlucht nemen tot sociale media, zoals de Facebookgroepen ‘Oekraïne vluchtelingen NL’ en ‘Opvang voor vluchtelingen uit de Oekraïne’. Daar komen vraag en aanbod direct bij elkaar, maar echt toezicht ontbreekt.
Robin Vermeulen (35), in het dagelijks leven logistiek medewerker, probeert Oekraïners te helpen die een opvangplek zoeken, onder meer via de Facebookgroep ‘Oekraïne vluchtelingen NL’ en door veel rond te bellen. Hij hielp de Oekraïense kennissen van een collega en kon het vervolgens niet meer loslaten. “Je hoort zulke schrijnende verhalen. Ik had vier weken over omdat ik tussen twee banen in zat en besloot me hierop te richten. Al snel wisten veel mensen me te vinden en was ik er van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat mee bezig.”
Vermeulen begrijpt dat veel Oekraïense vrouwen op hun hoede zijn. “Soms willen ze niet met mij praten omdat ik een man ben. Dat begrijp ik en dan probeer ik ze met een vrouw in contact te brengen. Als ze maar worden geholpen.”
Mogelijkheden om de gastgezinnen te screenen heeft hij niet. “Uit voorzorg koppel ik nooit vrouwen alleen of vrouwen met jonge kinderen aan een vrijgezelle man. Bij hen plaatsen we alleen koppels of gezinnen”, vertelt hij. Hij zoekt nog uit of het mogelijk is om van de aanbieders een VOG te vragen. Dat niet ieder aanbod uit een goed hart komt weet hij maar al te goed. “Ik werd gebeld door een kerkgenootschap over een Oekraïens meisje van begin twintig dat constant werd gefilmd. Ook moest ze al haar geld afstaan. We hebben haar meteen bij het gastgezin weggehaald; ze zit nu op een veilige plek”, vertelt Vermeulen.
Van de Lande van het ESSM ziet dat vluchtelingen extra kwetsbaar zijn als ze hun rechten niet goed kennen. “Soms zijn ze bang dat ze op straat komen te staan, of het land worden uitgezet, als ze melding maken van misbruik”, vertelt ze. En niet alleen ervaren mensenhandelaars vormen een risico voor vluchtelingen. Soms begint een contact met goede bedoelingen, maar verandert het in misbruik. “Mensen kunnen op een gegeven moment iets terug gaan vragen voor de hulp die ze bieden. Dat kan beginnen met schoonmaakwerk en eindigen met seksuele diensten.”
‘Zolder beschikbaar voor Oekraiense’: wie controleert of dat goed gaat?
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
