Waarom media ‘seksueel wangedrag’ schrijven als het over verkrachting gaat
Na de onthullingen bij The Voice sprak de Telegraaf van een ‘seksrel’. Welke woorden gebruiken Nederlandse media eigenlijk als ze schrijven over seksueel misbruik? ”Seksueel grensoverschrijdend gedrag’ is een populaire term, maar bagatelliseert het gedrag van de dader.’
Seksuele opmerkingen maken, dickpics sturen of seksuele avances maken naar iemand in een ondergeschikte positie: we lazen er de afgelopen tijd veel over, en dan vooral onder de parapluterm ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’. Zelfs toen bijvoorbeeld bleek dat The Voice-coach Ali B van verkrachting was beschuldigd, bleven media schrijven over ‘het onderzoek naar seksueel grensoverschrijdend gedrag’ bij The Voice.
Welke woorden gebruiken Nederlandse media als zij berichten over seksueel misbruik? We namen het taalgebruik van het AD, Het Financieele Dagblad, NRC, De Telegraaf, Trouw, de Volkskrant en op NOS.nl onder de loep in de maand nadat RTL het televisieprogramma The Voice of Holland stillegde (15 januari 2022).
‘Seksueel grensoverschrijdend gedrag’ werkt bagatelliserend
Wat als eerste opvalt is dat alle media de voorkeur geven aan ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’. Bij De Telegraaf viel dat woord ongeveer twee keer vaker dan ‘seksueel misbruik’, op NOS.nl drie keer vaker en bij Het Financieele Dagblad zelfs vier keer vaker. Iva Bicanic, psycholoog en hoofd van het Centrum Seksueel Geweld, vindt dat media het gedrag van de dader daarmee bagatelliseren: “Seksueel grensoverschrijdend gedrag klinkt heel mild”, stelt ze.
Freek Staps, hoofdredacteur van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), het grootste Nederlandse persbureau, waar kranten hun nieuws van afnemen, gebruikt liever de term grensoverschrijdend gedrag dan misbruik, omdat hij die objectiever vindt. “Journalisten zijn geen activisten. Wij willen zo dicht mogelijk bij de feiten te blijven, zonder een oordeel te vellen.” Die woordkeuze ‘sijpelt door’ naar andere media: uit de analyse blijkt dat andere media berichten vaak vrij letterlijk van het persbureau overnemen. Heeft het ANP bepaalde richtlijnen over taalgebruik in dergelijke gevoelige kwesties? “We streven naar een neutraal en zo feitelijk mogelijk taalgebruik”, antwoordt Staps.
Maar is neutraal taalgebruik niet een illusie? Hebben woorden als ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’, ‘ongewenste intimiteiten’ en ‘seksueel geweld’ niet allemaal een eigen connotatie? Deels wel, erkent Staps: “Veel woorden hebben een gevoelswaarde. Bij het ANP zullen we echter altijd kiezen voor het woord waar de minste emotie bij komt kijken.” Een uitzondering maakt het persbureau voor citaten: “Als betrokken partijen zich inhoudelijk uitlaten, dan geven we dat weer, maar we maken wel duidelijk dat het een citaat betreft”, aldus de hoofdredacteur.
“Dat een term als ‘seksueel misbruik’ een emotionele lading heeft, komt door het ongemak dat het in de maatschappij oproept”, reageert Bicanic. Dat ongerief proberen media weg te nemen met eufemistische etiketten. Of door het gebruik van containerbegrippen zoals ‘seksueel ongewenst gedrag’, ‘seksuele intimidatie’, ‘seksueel wangedrag’ en ‘seksueel geweld’. “NRC valt vaak terug op seksueel wangedrag”, zegt Karel Smouter, chef Media bij de krant. Soms is dat een praktische keuze: “Seksueel grensoverschrijdend gedrag is een hele mond vol. Seksueel wangedrag is een beknoptere parapluterm, de nuance komt in de artikelen.”
Bicanic heeft liever dat media spreken van ‘seksueel misbruik’. Volgens haar hoeft er geen sprake te zijn van fysiek contact om van misbruik te spreken. Ook bij opdringerige seksuele appjes of ongevraagde piemelplaatjes mag je de term gebruiken, zegt ze. “Het gaat erom dat iemand misbruik maakt van het vertrouwen, de ondergeschikte positie of het lichaam van de ander, voor zijn eigen seksuele bevrediging of plezier”, aldus het hoofd van het Centrum Seksueel Geweld. Als er geen bewijs of rechterlijke uitspraak is, volstaat wat Bicanic betreft ook ‘vermoed seksueel misbruik’.
Verkrachting of ‘seks met’?
Met één term worstelden media in het bijzonder in hun berichtgeving over het misbruik bij The Voice of Holland: ‘verkrachting’. In de uitzending van BOOS gaf een van de oud-deelnemers aan te zijn verkracht door Ali B, maar ze had zelf moeite dit woord te gebruiken: ‘Ik was helemaal verstijfd en toen heeft hij seks met me gehad.’ Later gaf ze twijfelend toe dat er dus sprake van verkrachting was, maar lang niet alle media voorzagen de quote van deze context.
“Slachtoffers hebben vaak de neiging om dat wat hun is overkomen kleiner te maken”, zegt Bicanic. “Dat is een poging om ermee om te kunnen gaan. Sommigen maken zichzelf wijs dat er niets is gebeurd, of dat het wel meevalt. Ze noemen een verkrachting bijvoorbeeld een aanranding. En ook plegers hebben de neiging om hun gedrag goed te praten of te bagatelliseren. Ze proberen dus allebei dat wat er is gebeurd te downsizen, ieder vanuit hun eigen redenen”, stelt Bicanic.
Journalisten nemen het bagatelliserende taalgebruik over, stelt de psycholoog. Vaak stond het woord verkrachting wel in de kop van een stuk, maar was het bericht zelf minder duidelijk. Het AD schreef dat de twee ‘seks hebben gehad’ en ook in de Volkskrant stond dat Ali B ‘seks zou hebben gehad met kandidaten’. Dit soort teksten impliceren wederkerigheid, terwijl die er volgens het slachtoffer niet was. NRC schreef wel duidelijk dat het ging om ‘afgedwongen seks door misbruik van een machtspositie’ en ‘seks tegen haar zin’. Smouter: “We maken zo duidelijk dat het niet met consent gebeurd is, anders hadden we het narratief van Ali B bekrachtigd.”
Media zijn overigens niet altijd terughoudend met de term ‘verkrachting’. Zowel bij het AD, NRC, Telegraaf, Het Financieele Dagblad als de NOS, komt dit begrip na ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ het meest voor in verhalen over seksueel misbruik. Het komt vooral vaak voor in artikelen over aangiftes of rechtszaken, en stond verrassend genoeg ook vaker in verhalen die gaan over kwesties in het buitenland.
In NRC geldt dat bijvoorbeeld voor 12 van de 41 artikelen waarin van ‘verkrachting’ wordt gesproken. ‘Seksueel grensoverschrijdend gedrag’ duikt dan weer vooral in binnenlandse berichtgeving op, namelijk in maar liefst 43 van de 45 artikelen waarin NRC die term gebruikte. In de Telegraaf zie je hetzelfde patroon: 19 van de 68 verhalen waarin het woord ‘verkrachting’ stond ging over buitenlandse verdachten. In maar liefst 116 van de 118 artikelen waarin de term ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ was de verdachte een Nederlander.
Dat media bij buitenlandse verhalen fermere taal lijken te gebruiken, is hoofd van het Centrum Seksueel Geweld Iva Bicanic nooit opgevallen. “Maar het verbaast me niet: verhalen over seksueel geweld laten we liever niet te dichtbij komen.”
Seksschandaal
De meeste media bleven in de onderzochte maand weg bij sensatiebeluste termen. Alleen De Telegraaf heeft het in de eerste dagen na de verklaring van RTL (ook) over een ‘seksschandaal’ en een ‘seksrel’. Met koppen als: ‘Seksrel Nederlandse The Voice bereikt ook Duitsland en Amerika’ en ‘Deskundigen over seksrel The Voice: Kwetsbaren in handen van verkeerde types’. Ook Volkskrant-columnist Peter de Waard schrijft op 17 januari over ‘de seksrel rond prins Andrew en Nederland nu met de vermeende uitspattingen van Jeroen Rietbergen en Ali B’.
Dat betekent niet dat woorden als ‘seksrel’ en ‘-schandaal’ voornamelijk Telegraaf-jargon zijn. Buiten de onderzochte periode worden de termen in alle media veelvuldig gebruikt. Wie op NOS.nl zoekt op de termen ‘seksschandaal’ en ‘seksrel’ krijgt tientallen hits. Bijvoorbeeld het artikel over Bikram Choudhury, de bedenker van Bikram yoga, die verschillende keren is aangeklaagd wegens verkrachting en seksuele intimidatie. En in Het Financieele Dagblad levert de zoekterm ‘seksschandaal’ 119 resultaten op.
En ook na de gebeurtenissen bij The Voice is de ‘seksrel’ geen taboe. Op 2 maart kopt het AD: ‘Seksrel rond voorganger kan Schotse premier Sturgeon de kop kosten’. Of zoals Volkskrant-columnist Jean-Pierre Geelen ooit schreef: “Van alle rellen bekt de seksrel verreweg het lekkerst. Wij lusten er wel pap van.”
Definities van seksueel grensoverschrijdend gedrag volgens kenniscentrum Rutgers
Aanranding
Iemand onder (dreiging met) geweld of anderszins dwingen tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen. Ook dit geldt wanneer iemand bewusteloos of onmachtig is, of een beperking of stoornis heeft.
Verkrachting
Seksueel binnendringen van het lichaam (met geslachtsorgaan, vinger, tong of voorwerp) onder (dreiging met) geweld of een andere manier, of wanneer iemand bewusteloos of onmachtig is, of een gebrekkige ontwikkeling of stoornis heeft.
Seksueel geweld
Seksueel geweld is wat in de wet als aanranding en verkrachting is gedefinieerd.
Seksueel misbruik
Elke vorm van seksuele grensoverschrijding waarbij sprake is van seks tussen een volwassene met een kind omdat hier per definitie sprake is van ongelijkwaardigheid, of andere situaties waarbij misbruik wordt gemaakt van een leeftijds- of machtsverschil, bijvoorbeeld wanneer een leerkracht seks heeft met een leerling of een hulpverlener met een cliënt.
Seksuele intimidatie
Verbaal, non-verbaal of fysiek gedrag met een seksuele betekenis dat als doel of gevolg heeft dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast, in het bijzonder wanneer een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende situatie wordt gecreëerd.
Bron: Whitepaper ‘Seksuele grensoverschrijding en seksueel geweld: feiten en cijfers’
BOOS blijft weg bij juridische discussie
In de uitzending van BOOS, waarin het misbruik bij The Voice aan het licht kwam, sprak presentator Tim Hofman van ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’. Volgens Lisanne Nooter, woordvoerder van BNNVARA, draagt het gebruik van een minder zwaar beladen term bij aan het ‘maatschappelijk debat over grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik’. Bovendien wilde BOOS met de voorzichtige woordkeuze buiten de juridische discussie blijven. “Het is niet aan ons om de beschuldigingen strafrechtelijk te kwalificeren.”
Waarom media ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ schrijven als het over verkrachting gaat
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
